De Poolse tradities en gebruiken worden vaak voorgesteld als de steunpilaar van Poolsheid, en vaak geassocieerd met een sublieme sfeer, patriottisme of volkscultuur. Sommige feestdagen en tradities hebben voorchristelijke of juist christelijke wortels. Lees hieronder of je ze allemaal kent.
Voor dit artikel heb ik een aantal Poolse tradities gekozen.
Honderd-dagen-voor-het-eindexamenfeest of Studniówka
Studniówka – in het Pools – is een traditioneel schoolbal dat jaarlijks wordt gegeven. Het valt (ongeveer) honderd dagen voor het eindexamen dat wil zeggen eind januari of begin februari. Dit eindexamen, genaamd in het Pools matura, vormt de afsluiting van het voorgezet onderwijs in Polen. Het wordt gezien als het laatste feest voor het grote examen. Het bal wordt meestal bijgewoond door de leerlingen met of zonder aanhang en de leraren. Bij het bal horen ook een diner en een traditionele Poolse dans Polonaise (zie onder). Galakleding is verplicht tijdens deze avond.
Polonaise of Polonez
Met Polonaise wordt het bal officieel geopend. De directeur/directrice van de school luidt de beroemde dans in met de volgende woorden: Poloneza czas zacząć (Tijd om de Polonasie te beginnen).
Alle leerlingen hebben uiteraard van tevoren op school in de gymzaal geoefend.
Tegenwoordig dansen de allerjongsten deze dans: op basisschool of op kleuterschool.
Of nog eerder … op een kleuterschool. Poolse tradities leren kun je niet vroeg genoeg beginnen.
Vette Donderdag of Tłusty Czwartek
Vette donderdag, in de christelijke kalender, is de laatste donderdag vóór de vastentijd, precies 52 dagen voor Pasen. Het is een traditie ook bekend als de Slavische carnaval. In Polen en in de katholieke delen van andere landen is volgens de traditie vraatzucht op deze dag toegestaan. Houd er rekening meer dat vraatzucht één van de zeven hoodfzonden is. Aangezien de datum van de Vette Donderdag afhankelijk is van de datum van Pasen, valt deze feestdag elk jar op een andere datum. Deze dag kan tussen 29 januari en 4 maart vallen. De volgende donderdag is de donderdag na Aswoensdag en behoort tot de periode van de vastentijd, waarin christenen om religieuze redenen, als voorbereiding op Pasen, moeten vasten.
Eerste Lentedag of Pierwszy Dzień Wiosny
21 maart is de eerste dag van de kalenderlente. Na een lange winter kijken we reikhalzend uit naar deze dag en het is uiteraard een grote reden tot vreugde voor iedereen die de kou en de vroege duisternis beu is. Vanaf deze dag zal de dag geleidelijk langer worden. Een traditioneel gebruik in Polen op de eerste lentedag is het verdrinken of verbranden van Marzanna (zie onder). Dit gebruik komt voort uit Slavische heidense overtuigingen en wordt op deze manier voornamelijk op het platte land gevierd.
Bovendien vieren de leerlingen op deze dag de zogenaamde Dag van Spijbelen. Vroeger gingen leerlingen echt spijbelen. Tegenwoordig organiseren de scholen leuke activiteiten voor de leerlingen op scholen. Het is vergelijkbaar dus met de Koningsspelen in Nederland.
Marena of Marzanna
In het verleden was Marzanna godin van de dood en winter, die uit het dorp weggejaagd moest worden. Men geloofde dat het symbolisch doden van een figuur de terugkeer van het leven (de lente) zou verzekeren en de oogst voor het hele komende jaar zou opleveren. Momenteel staat Marzanna niet meer voor de dood, maar voor de winter. En de mensen verlangend naar zon en mooi weer, eisen dat ze plek maakt voor de lente.
Paasmandje of Koszyk Wielkanocny of Święconka
Op Stille Zaterdag gaan de gelovigen met een paasmandje naar de kerk. De inhoud van het paasmandje is heel symbolisch. Elk stukje voedsel dat erin is geplaatst, is bedoeld om iets te symboliseren. En de mand moet van riet zijn met een wit servetje erin. In het mandje heb je producten, zoals paaseieren die vruchtbaarheid symboliseren. Daarbij wordt een stukje brood neergelegd dat het dagelijkse basisvoedsel symboliseert. Daarnaast heb je zout, dat met een spirituele kracht en geestelijke bescherming wordt geassocieerd, ook mierikswortel, paascake, een een lammetje van brood, cake, suiker of zelfs boter.
Natte maandag of Lany Poniedziałek of Śmigus-Dyngus
Dit is één van de bekendste Poolse tradities. De traditie gaat hoogstwaarschijnlijk terug tot de 14e/15e eeuw. Soortgelijke tradities zijn overal in Midden- en Oost-Europa te vinden, met Поливаний понеділок in Oekraïne, Oblévačka in het Tsjechisch, Oblievačka in het Slowaaks en Vízbevető in Hongarije. Verschillende bronnen beweren dat het oorspronkelijk ging om het natgooien met water op alleen de bruiden en vervolgens het zachtjes slaan met jonge takken op de benen. Het slaan met takjes werd beschouwd als het ‘drogen’. Hoewel het misschien niet aantrekkelijk klinkt, was het bedoeld als een manier om aan elkaar sympathie te tonen wat waarschijnlijk later in een huwelijk resulteerde.
Het vee wordt naar de bergweide geleid of Wiosenny Redyk
Weiden en open plekken beginnen snel groen te worden in de lente, wat betekent dat herders na de winterstop weer aan het werk moeten gaan. Hun werk begint met de traditionele ritueel ‘Wiosenny Redyk‘. Het woord ‘wiosenny ‘komt voort uit het woord ‘wiosna‘ en betekent lente. Voor het woord ‘redyk‘ is er echter geen vertaling. Het woord zou plaatsen betekenen, dat wil zeggen schapen naar boerderijen of weiden begeleiden. Het verblijf van de schapen in de weiden begint meestal op St. Adalbert, dat is 23 april en eindigt op St. Michaël de Aartsengel (29 september). De datums kunnen echter veranderen, bijvoorbeeld door de weersomstandigheden.
Het is ook noemenswaardig dat de herder in de bergen een eigen naam in het Pools heeft: ‘baca‘ (uitspraak: batsa).
Aflaat of Odpust
Deze Poolse traditie wordt nog voornamelijk in de Poolse dorpen gewaarborgd. Een aflaat of anders genaamd indulgentie /strafontheffing) is in de Katholieke Kerk een kwijtschelding van tijdelijke straffen voor zonden, die reeds door het kerkelijk gezag vergeven zijn.
Tijdens de Heilige mis legt de priester eerst aan de gelovige een straf op en dan spreekt hij de absolutie over de biechteling uit. Zodra die straf verricht is, dan zijn de zonden vergeven. Maar het kwaad dat door die zonden is aangericht, is nog niet weggehaald. De Katholieke Kerk leert dat er in het hiernamaals nog een catharsis (zuivering) plaatsvindt, voordat de gelovige naar de hemel gaat. De zuivering vindt plaats via aflaten omdat deze louterend werken.
Iwan-Kupala-nacht of Noc Kupały
Deze Poolse traditie kom je ook onder de namen Kupalnocka of Sobótka tegen. Deze nacht valt als de zon op 21 juni het teken Kreeft begint. Dan vieren we dus het begin van de zomer. Dit jaar (2023) begon de zomer op woensdag 21 juni precies om 5.31. De langste dag duurde 16 uur en 46 minuten en was 9 uur en 4 minuten langer dan de kortste dag van het jaar.
Iwan-Kupala-nacht is een feestdag die oorspronkelijk werd gevierd door heidense Slaven uit verschillende delen van Europa, zoals Germaanse, Fins-Oegrische en Baltische volkeren. Deze nacht was destijds gewijd aan elementen, zoals water, vuur, de zon en maan. Het was een viering van liefde, vruchtbaarheid, vreugde, gezondheid en oogst.
Heidense rituelen tijdens de Iwan-Kupala-nacht
De belangrijkste ritueel tijdens deze nacht was het aansteken van vuren langs het water. Bovendien gingen jonge mensen naar het bos op zoek naar een bloem van varen die deze ene nacht zou bloeien. Deze bloem zou geluk en rijkdom brengen. Dit was uiteraard een bijgeloof omdat een varen geen bloemen krijgt en geen zaden vormt.
De jonge meiden bloemenkransen maken. Zij gebruikten verse bloemen uit de bossen en weiden, zoals paardenbloem, rozemarijn, bijvoet, boerenwormkruid, korenbloem of klaproos. Volgens het volkse bijgeloof beschermden de bloemenkransen tegen kwade demonen.
Verder lieten ze de bloemenkransen op het water drijven. Als de bloemenkrans als eerste zonk, betekende dit het vroegtijdige overlijden van de eigenaresse. Als hij een lange tijd op één plek bleef, betekende dat dat de jonge meid een vrijster zou blijven.
Zou een jonge man deze bloemenkrans uit het water opvissen, betekende dit dat deze twee voor elkaar bestemd waren. Daarom spraken de meisjes vaak met hun vriendjes af om hun kransen zo snel mogelijk uit het water te halen.
Sint-Jansavond of Noc Świętojańska
Sint-Jansavond is het resultaat van de kerstening van de volkstradities met heidense wortels. Deze avond valt op 23 juni. In veel steden organiseren de autoriteiten festivals met verschillende activiteiten waarbij het maken van de bloemenkrans heel belangrijk is.
Paddestoelen plukken of Grzybobranie
De Poolse bossen zijn in september, oktober en november gevuld met verschillende soorten paddestoelen: gewoon eekhoorntjesbrood, kastanjeboleet, cantharel, oranjegroene melkzwam, bruine ringboleet, gewoon heksenboleet, boleet of champignons en veel, veel meer. Bovendien schittert de natuur in het najaar met verschillende kleuren. Het is de zogenaamde Poolse gouden herfst.
Thuis gaan de paddestoelen volgens de Poolse traditionele recepten voorbereiden: drogen, invriezen, stoven, marineren, koken of bakken. Verse paddestoelen worden op de markten of langs de weg verkocht. Je hebt geen toestemming nodig om in het bos te gaan plukken en je hoeft er niet voor te betalen, zoals in veel westerse landen. Er geldt één regel: respecteer het bos.
Overigens kun je op deze manier tijd met je familie doorbrengen. Paddestoelen zoeken en daarna ze schoonmaken. Het is een prachtige Poolse traditie.
Oogstfeest of Dożynki
Dożynki is een Slavisch oogstfeest. Aanvankelijk had het een heidens karakter. Rond de 16e eeuw kreeg het niet alleen in Polen maar in andere landen in Midden- en Oost-Europa een christelijk karakter. De Poolse landadel samen met welvarende boeren organiseerden de jaarlijkse feesten om de hardwerkende en hun families te bedanken voor hun werk in het afgelopen jaar.
Hoewel er tegenwoordig veel regionale variëteiten en tradities zijn, hebben de meeste een aantal aspecten gemeen. Vaak komen de boeren met hun families bijeen in de dorpen. De lokale vrouwen delen de traditionele Poolse gerechten uit.
Het vee komt terug naar de boerderijen of Jesienny Redyk
Redyk (uitspraak: redik) vindt twee keer per jaar plaats – in het voorjaar worden de schapen naar de bergweiden geleid, waar ze gedurende de warme maanden grazen, en in de herfst keren ze terug naar de boerderijen om daar te overwinteren. Het is een mooie gebeurtenis gericht ook op toeristen wanneer duizenden schapen begeleid door hooglanders in traditionele kleding een verkeersdrukte in de steden en dorpen veroorzaken. Bovendien maken de lokale muziekgroepen het evenement aangenamer.
Allerheiligen of Zaduszki
1 november is een nationale feestdag en een vrije dag in Polen, zodat mensen in vrede met hun familie de graven van hun familieleden kunnen bezoeken en op deze dag overleden familieleden en vrienden kunnen herdenken. De mensen versieren de begraafplaatsen met aangestoken kaarsen aangestoken en bloemen, meestal chrysanthemums.
Kerststal of Szopka Bożonarodzeniowa
Op 24 december 1223 stelde St. Franciscus van Assisi de eerste kerststal op een grot nabij de Italiaanse stad Greccio. Deze stad was niet toevallig gekozen. In Greccio bevond zich de eerste klooster van franciscanen. St. Franciscus van Assisi, die de oprichter was, stierf drie jaar later. Zijn medebroeders zetten de traditie van het opstellen van kerststallen voort. Deze traditie veroverde vervolgens de hele wereld.
Polen zijn ook traditiegetrouw als het hierom gaat. In elke kerk in Polen vind je een kerststal. De meest bekende kerststal komt uit Krakau en staat op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.
De oudste kerststal
De oudste kerststal staat in het etnografisch museum in Krakau. Hij is gemaakt van hout, gekleurd papier en andere handgemaakte siersels. Hoe oud is deze kerststal? In 1966 hebben de werknemers van het museum opgemerkt dat de binnenzijde van de kerststal gelijmd was met een krant waarop de datum 1898 stond. Dit hoeft echter niet het bouwjaar van dit object te zijn, het kan ook ouder zijn aldus het etnografische museum. De kerststalen moesten – door intensief gebruik – van tijd tot tijd vernieuwd worden.