De geest van Pruisen is een fundamenteel concept in de Europese geschiedenis. De militaire geest en de cultuur van Pruisen bestaat vandaag niet meer en het land staat niet meer op de kaart. Toch is de geest van Pruisen nog steeds voelbaar in Duitsland. Pruisen was niet zomaar een land. Het was een idee, een manier van leven die draaide om discipline, plicht en orde.
In dit blog verken ik de militaire en civiele geest van Pruisen. Ik onderzoek de belangrijke rol van de Junkers (de adel), de invloed van de filosoof Kant, en het beroemde principe: “Ordnung muss sein” (Orde moet er zijn). We zien hoe Pruisen door slimme politiek en oorlog Duitsland verenigde. Tot slot onderzoeken we welke sporen deze Pruisische gedachten in het moderne Duitsland hebben achtergelaten. Het is een complex fenomeen, zowel bewonderd als gevreesd, dat zijn stempel heeft gedrukt op Duitsland en ver daarbuiten.
Het Leger als hart van de staat
Het bekendste gezegde over Pruisen is: “Niet een land met een leger, maar een leger met een land.” Dit betekent dat het leger niet een onderdeel van de staat was, maar de állerbelangrijkste basis. Het leger bepaalde de politiek, de economie en de samenleving. Dit gezegde vat de kern van de Pruisische staat samen.
Een militairistische staat
En groot percentage van de mannen diende in het leger. Het leger kreeg heel veel geld van de staat. Officieren hadden een zeer hoge sociale status. De waarden van het leger – zoals gehoorzaamheid, moed en loyaliteit – werden ook de waarden voor ambtenaren en burgers.
De rol van de Junkers
De Junkers waren de landadel uit Oost-Pruisen. Zij waren de leiders van dit militaire systeem. Zonen van junkers werden van jongs af aan opgeleid tot officier. Voor hen was militaire dienst de hoogste plicht en eer. Ze vormden een gesloten groep die het leger en veel hoge bestuursfuncties beheerste. Een beroemde Junker was kanselier Otto von Bismarck. De Junkers gaven het Pruisische leger zijn conservatieve, autoritaire en plichtsgetrouwe karakter.
De Junkers waren de ruggengraat van het oude Pruisen en later van het Duitse Rijk. Hun rol was veelzijdig en cruciaal, en ze vertegenwoordigden zowel de grootste kracht als een belangrijke bron van hardheid de Duitse geschiedenis.
De Burgerlijke geest: plicht en orde
Naast het militaire was er een sterke burgerlijke geest. Deze ging niet over vrijheid, maar over verantwoordelijkheid en organisatie.
De “Kantiaanse” plichtsethiek
De grote Duitse filosoof Immanuel Kant (uit het Pruisische Königsberg) leerde dat moreel handelen draait om plicht. Volgens Kant moet je niet iets doen omdat het leuk is of omdat het goed voor je is. Je moet iets doen omdat het jouw plicht is, omdat het juist is. Deze gedachte paste perfect bij Pruisen. De ideale Pruisische ambtenaar of officier werkte niet voor persoonlijk gewin, maar uit plicht tegenover de staat. “Dienen is het hoogste,” was het motto.
“Ordnung muss sein” (Orde moet er zijn)
Dit is het tweede beroemde Pruisische principe. Het staat voor een samenleving die goed georganiseerd, schoon en betrouwbaar is. De Pruisische staat had een zeer efficiënte en onomkoopbare ambtenarij. Treinen reden op tijd, wetten werden strikt nageleefd en alles had zijn vaste plek. Deze orde gaf veiligheid en voorspelbaarheid, maar kon ook heel star en stijf overkomen.
Verovering en eenwording – het “truckje” van Bismarck
Pruisen werd de leider van Duitsland, niet door vriendelijke onderhandelingen, maar vooral door militaire kracht en slimme politiek.
Bloed en ijzer
Bismarck zei dat de grote vragen van zijn tijd niet door speeches, maar “door bloed en ijzer” beslist zouden worden. Hij voerde drie korte, succesvolle oorlogen (tegen Denemarken, Oostenrijk en Frankrijk) om de Duitse staten onder Pruisische leiding te dwingen.
De Emser Depesche
Het meest slimme voorbeeld is de Emser Depesche (1870). Bismarck wilde oorlog met Frankrijk om de Zuid-Duitse staten aan zijn kant te krijgen. Hij kreeg een telegram van zijn koning over een diplomatisch gesprek. Bismarck verkortte en verscherpte de tekst van het telegram zodat het beledigend leek voor beide kanten. Toen hij dit telegram publiceerde, werd Frankrijk woedend en verklaarde het de oorlog aan Pruisen. Precies wat Bismarck wilde! De andere Duitse staten voelden zich nu beledigd en steunden Pruisen in deze “verdedigingsoorlog”. Dit leidde tot een Duitse overwinning en de eenwording van Duitsland in 1871, met de Pruisische koning als keizer. Het was dus een eenwording onder leiding van Pruisen, die voor veel andere Duitse staten voelde als een verovering.
De donkere erfenis van het Pruisische militarisme
Na de Tweede Wereldoorlog hebben de geallieerden de staat Pruisen opgeheven. Dat was geen toeval. Ze deden dat omdat ze Pruisen zagen als de diepe oorzaak van de Duitse agressie. De slechte invloed van het Pruisische militarisme was niet een paar kleine foutjes. Het was een ernstige ziekte in het hart van de Duitse politiek. Deze ziekte heeft er in grote mate aan bijgedragen dat Duitsland twee wereldoorlogen is begonnen.
Hier zijn de concrete, schadelijke erfenissen:
Het leger als “Staat in de Staat”: een parallelle macht
De uitdrukking “ein Staat im Staate” beschrijft perfect het Pruisisch-Duitse leger. Dat betekent: het leger was geen gewone dienst, die luisterde naar de gekozen regering. Nee, het was een eigen macht. Het leger was alleen loyaal aan de keizer, en later vooral aan zichzelf. Het leger nam vaak eigen beslissingen over buitenlands beleid *. Het wilde geen controle door burgers en politici. Alles gebeurde in het geheim, ver weg van de democratie. Deze gevaarlijke situatie duurde voort in de tijd van de Weimarrepubliek (na WOI). Het Duitse leger (Reichswehr) was daar vaak een vijand van de jonge democratie.
* Toen de crisis na de moord op Franz Ferdinand kwam, drongen de politici (zoals kanselier Bethmann-Hollweg) aan op voorzichtigheid. Maar de militaire leiders (zoals generaal Moltke) zeiden: “Het plan moet worden uitgevoerd. Elke vertraging is desastreus.” De politici werden afgeperst met het argument dat anders Duitsland militair verloren zou zijn. Zo dreef het leger Duitsland onherroepelijk in een wereldoorlog, door een plan dat jaren eerder in het geheim was opgesteld (Septemberprogramma 1914).
Autoritaire socialisatie: gehoorzaamheid boven kritisch denken
Van jongs af aan, op school en in het leger, leerde het Pruisische systeem mensen niet om vrije burgers te zijn. Het leerde ze om onderdanen te zijn. Het doel was niet: zelf nadenken. Het doel was: zonder vragen gehoorzamen. Het beroemde Kadavergehorsam kwam hier vandaan. Dat betekent: een bevel opvolgen zoals een levenloos lichaam, zonder er ook maar één seconde over na te denken. Dit zorgde voor een bevolking die extreem gevoelig was voor sterke, autoritaire leiders. Het maakte de weg vrij voor leiders zoals de nazi’s. De opkomst van het nazisme was hierdoor niet helemaal zeker, maar wel veel eenvoudiger. De SS kon later perfect gebruikmaken van deze al bestaande, blinde gehoorzaamheid
De glorificatie van het sterven (“Der schöne Tod”)
Het Pruisische militarisme verheerlijkte niet alleen de overwinning, maar ook het opoffering voor de staat. De dood van de soldaat werd geromantiseerd als de “mooie dood” (der schöne Tod) voor het vaderland. Dit is een ziekelijke gedachte: het leven van één persoon was niets waard, vergeleken met het idee van de staat. Dit denken bereikte zijn ergste punt onder de nazi’s. Hierdoor konden miljoenen jonge mannen zich vrijwillig in volkomen zinloze en dodelijke gevechten storten, zoals aan het Oostfront.
Samenwerking met de industrie: De Wapenindustrie
Pruisen liet het leger en de wapenfabrieken (zoals Krupp) heel goed samenwerken. Het was goed voor allebei: het leger kreeg zijn wapens, en de fabrieken verdienden veel geld.
Deze samenwerking werd zo sterk, dat ze samen de politiek begonnen te sturen. Ze drongen er altijd op aan om meer wapens te maken en een sterker, agressiever buitenlands beleid te voeren. Want meer oorlogsdreiging of oorlog zelf betekende voor hen: meer orders en meer winst.
Deze gevaarlijke samenwerking, waarin wapenfabrikanten veel invloed hadden op de oorlogspolitiek, duurde in Duitsland tot het einde van de Tweede Wereldoorlog
Toespraak van Bondskanselier Olaf Scholz (27 februari 2022)
De toespraak werd drie dagen na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne (24 februari 2022) in een speciale zitting van de Duitse Bondsdag gehouden. Het land was in shock, en het traditionele naoorlogse buitenland- en veiligheidsbeleid leek op slag verouderd.
Volgens kanselier Scholz betekent de oorlog van Rusland een “Zeitenwende”. Dat is Duits voor een historisch keerpunt. De tijd na de Koude Oorlog is voorbij. Europa en Duitsland staan nu voor een nieuwe en gevaarlijke situatie. De basisregels voor vrede en veiligheid in Europa worden nu direct aangevallen. Daarom moet Duitsland hierop reageren. Die reactie moet groot en compleet zijn. Het moet een antwoord zijn van het hele land, dat over alles gaat: leger, energie en economie.
Bovendien maakte Olaf Scholz concrete beloften:
1. Enorme financiële investering: De oprichting van een eenmalig speciaal fonds voor de Bundeswehr van €100 miljard (ongeveer 2,5 keer de reguliere jaarbegroting). Dit geld moet de Duitse strijdkrachten snel en duurzaam moderniseren
2. Structurele meeruitgaven: Vanaf nu zal Duitsland meer dan 2% van het bruto binnenlands product (bbp) per jaar aan defensie uitgeven – een NAVO-doelstelling waar Duitsland altijd onder bleef. Dit wordt een permanente toezegging
3. Levering van offensieve wapens aan een conflictgebied, een breuk met een decennialang taboe.
Sindsdien hebben de volgende concrete uitbreiding van militair vermogen:
1. Aankoop van hoogwaardige wapensystemen: F-35 gevechtsvliegtuigen (kernwapendragers), Arrow-3 luchtverdediging, nieuwe fregatten en gevechtstanks.
2. Permanente stationering van een Duitse brigade in Litouwen: Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog stationeert Duitsland weer een groot, permanent gevechtsonderdeel buiten het eigen land.
3. Uitbreiding van de Bundeswehr naar 203.000 actieve soldaten en versterking van cybercapaciteiten.
De “Zeitenwende”-toespraak was niet zomaar een beleidsupdate. Het was een fundamentele herdefiniëring van het Duitse staatsbelang in de 21e eeuw. Scholz verklaarde dat de tijd van naïviteit en terughoudendheid voorbij was en dat Duitsland, geconfronteerd met een nieuwe geopolitieke agressor, bereid moet zijn om zijn militaire, economische en diplomatieke volledig in te zetten voor de verdediging van de Europese orde. Het was het moment waarop het naoorlogse Duitsland officieel ten einde kwam en een nieuw, onzeker tijdperk begon.
Duitsland militariseert zich
Hieronder vind je een aantal artikelen uit de kranten die de nieuwe militaire weg van Duitsland laten zien. Echter zijn ze allemaal verwijderd. Toeval?
1. Der Spiegel: Scholz’s Zeitenwende
2. DW: Germany to station permanent brigade in Lithuania Defense minister says
3. Carnegie Endowment for International Peace: Germany’s new fear of war
4. Die Zeit: Bundeswehr aufruestung zeitenwende krieg
5. The Economist: Germany’s armed forces are ill equipped for the Zeitenwende
6. Foreign Affairs: Germany’s historic military transformation
7. Reuters: Germany’s arms lobby sees no sign military spending boom
8. Politico: Germany Ukraine weapons pledges fall short
9. Council on Foreign Affairs: Germanys nuclear weapons debate back
Conclusie
De Pruisische deugden van orde en plicht waren dezelfde kracht als hun militarisme en onderdrukking. Ze kwamen allemaal uit dezelfde bron. De efficiëntie die treinen op tijd liet rijden, was dezelfde efficiëntie die de Holocaust logistiek mogelijk maakte. De gehoorzaamheid die het bestuur betrouwbaar maakte, was dezelfde gehoorzaamheid die een genocide liet gebeuren.
Bron: boek van Stanisław Salmonowicz ‘Prusy Dzieje państwa i społeczeństwa‘
